Czy pozwy zbiorowe są skutecznym narzędziem obrony przed silniejszymi podmiotami: przedsiębiorstwami, ubezpieczycielami czy bankami dysponującymi dobrze opłacanymi prawnikami? Kto może złożyć pozew zbiorowy, ile - minimalnie - poszkodowanych osób jest potrzebnych do pozwu i w jakich sprawach można występować zbiorowo?

Dnia 19.07.2010 r. weszła w życie ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (dalej: Ustawa). Regulacja ta umożliwia rozstrzyganie w jednym postępowaniu sądowym wielu spraw o podobnej naturze. Wpisuje się tym samym w występujący obecnie w ustawodawstwie europejskim kierunek poszukiwania metod skutecznego dochodzenia roszczeń o masowym charakterze (tzw. mass litigation). O skuteczności i przydatności tego rozwiązania dla systemu prawnego świadczyć może fakt, że aż 13 krajów europejskich posiada w swoich systemach prawnych różne formy dochodzenia roszczeń zbiorowych.

Kto może złożyć pozew i w jakiej sprawie?

Zakres podmiotowy i przedmiotowy Ustawy określony został w art. 1. Zgodnie z tym przepisem, postępowanie grupowe prowadzone jest w interesie co najmniej 10 osób, których indywidualne roszczenia oparte są na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej (art. 1 ust. 1 Ustawy).

Ustawa ogranicza jednak w art. 1 ust. 2 sprawy, które mogą być rozpatrywane przy wykorzystaniu instytucji pozwów zbiorowych. Oznacza to, że nie w każdej sprawie, w której występuje co najmniej 10 osób poszkodowanych, jest możliwe wszczęcia postępowania grupowego.

Z woli ustawodawcy roszczenia mogą być dochodzone w tym postępowaniu:

a) w sprawach o roszczenia o ochronę konsumentów;
b) z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny;
c) z tytułu czynów niedozwolonych z wyjątkiem roszczeń o ochronę dóbr osobistych.

Należy jednak zwrócić uwagę, że w art. 1 § 3 Ustawy wyraźnie zastrzeżono, że wszczęcie postępowania grupowego nie wyłącza możliwości dochodzenia roszczeń w postępowaniach indywidualnych przez osoby, które do grupy nie przystąpiły, pomimo że miały taką możliwość.
@@

Przystąpienie do postępowania

Z dwóch metod regulacji pozwów zbiorowych funkcjonujących w innych krajach, ustawa polska przyjmuje model opt-in. Oznacza to, że orzeczenie zapadające na podstawie wniesionego powództwa, będzie wiązało jedynie osoby, które w sposób wyraźny oznajmiły, że przystępują do postępowania. Dla wyjaśnienia, warto wspomnieć, iż model opt-out przyjęty między innymi w USA zakłada, że wszystkie osoby, które formalnie spełniają warunki do objęcia ich postępowaniem zainicjowanym pozwem zbiorowym zostają z urzędu zaliczone do grupy (klasy). Jeśli dana osoba nie chce być objęta w takim przypadku postępowaniem grupowym musi złożyć odpowiednie oświadczenie.

Kogo można pozwać?

Ustawa nie zawiera szczególnych regulacji odnoszących się do legitymacji biernej pozwanego. Oznacza to de facto, że powództwo w postępowaniu grupowym może zostać wytoczone przeciwko każdemu podmiotowi. Pozwanym może być zatem przedsiębiorca, osoba prywatna, jak i inny podmiot - organizacja, urząd. Z obserwacji funkcjonowania instytucji pozwów zbiorowych na świecie można wywnioskować, że podmiotami szczególnie narażonymi na ryzyko bycia pozwanym z powództwa grupy osób są pracodawcy zatrudniający wielu pracowników, tacy jak sieci handlowe, ponadto banki, spółdzielnie mieszkaniowe, producenci obuwia czy odzieży.

Roszczenia przeciwko bankom

Szczególnie w przypadku banków często dochodzi do sytuacji, w której zapisy stosowane w umowach z klientami uznane zostają za niedozwolone. W takim przypadku, dla osób, które poniosły szkodę w związku z zakwestionowanym zapisem umownym otwiera się droga do dochodzenia ich roszczeń przeciwko bankowi.

Obecnie za najbardziej skuteczną i efektywną drogę dochodzenia odszkodowania w takim przypadku uznać należy pozew zbiorowy składany w zgodzie z w/w Ustawą. Jednym z pierwszych pozwów jest sprawa zainicjowana przez osoby poszkodowane przez, ich zdaniem, nieuczciwe praktyki mBanku i Multibanku. Jak twierdzą poszkodowani, w podpisanych z nimi umowach kredytowych były zapisy, zgodnie z którymi oprocentowanie powinno się obniżać w ślad za spadającym LIBOR-em. A zarówno mBank, jak i Multibank oprocentowania albo nie obniżały w ogóle, albo robiły to z dużym opóźnieniem, albo w niewystarczającym stopniu zmniejszały oprocentowanie, w związku z czym pozywający te banki kredytobiorcy ponieśli wymierne szkody finansowe.

Zgodnie z oficjalnymi informacjami, do grupy mogą przystąpić wszystkie osoby, które zawarły umowy o kredyt hipoteczny waloryzowany kursem franka szwajcarskiego (CHF) z BRE Bankiem S.A. (oddziałami detalicznymi mBank lub MultiBank). Umowy te określane są powszechnie umowami z tzw. "starego portfela". Wzmiankowany pozew jest sprawą rozwojową. Z nieoficjalnych źródeł wiadomo, że na dzień 12.11.2010 r. grupa poszkodowanych, które zamierzały wystąpić z roszczeniem przeciwko bankom, wynosiła 390 osób.

Wymogi pozwu zbiorowego

Art. 2 Ustawy reguluje wymogi pozwu zbiorowego w przypadku dochodzenia roszczeń pieniężnych. Wymagane jest mianowicie, aby wysokość roszczenia każdego członka grupy została ujednolicona przy uwzględnieniu wspólnych okoliczności sprawy, przy czym ujednolicenie nastąpić może w podgrupach (§ 2). Istotne uprawnienie zostało przyznane stronie powodowej w art. 2 § 3 Ustawy. Na jego podstawie powód może żądać w sprawach o roszczenie pieniężne ustalenia odpowiedzialności pozwanego, co do zasady, nie musi przy tym legitymować się interesem prawnym w dochodzeniu ustalenia. Wyrok taki spełniał będzie rolę prejudykatu i ułatwiał będzie dochodzenie roszczeń, gdyby sytuacja poszczególnych osób była nazbyt zróżnicowana, aby możliwe było ujednolicenie ich żądań w ramach grupy i dalszych podgrup. Następnie przy tak ustalonej odpowiedzialności pozwanego każdy z członków grupy może dochodzić przysługującego mu roszczenia w indywidualnym procesie.

Zgodnie z art. 4 Ustawy, postępowanie grupowe zainicjowane jest przez wniesienie powództwa przez reprezentanta grupy. Reprezentant grupy to osoba będąca członkiem grupy lub rzecznik konsumentów. Prowadzi on postępowanie w imieniu własnym, lecz na rzecz wszystkich członków grupy. W postępowaniu tym istnieje przymus adwokacki/radcowski, chyba że reprezentant jest adwokatem lub radcą prawnym. Reprezentant grupy prowadzi sprawę na rzecz wszystkich członków grupy, jednak w sprawach ważniejszych, tj. w przypadku cofnięcia pozwu, zrzeczenia się lub ograniczenia roszczenia, czy zawarcia ugody, wymagana jest zgoda więcej niż połowy członków grupy (art. 19).

Warunki formalne pozwu

Warunki te nie zostały określone inaczej niż wynika to z zasad Kodeksu postępowania cywilnego. Pozew musi w związku z tym spełniać przede wszystkim warunki określone w art. 126 K.p.c. oraz art. 187 K.p.c. Ponadto istnieje wymóg zamieszczenia w pozwie:

Wniosku o rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym;
Okoliczności wskazujących na spełnienie warunków z art. 1.1. Ustawy, a jeśli powód dochodzi roszczeń pieniężnych - wskazanie zasad ujednolicenia wysokości roszczeń członków grupy lub podgrup;
W przypadku roszczeń pieniężnych, określenie ich wysokości w stosunku do każdego z członków grupy lub podgrup;
Oświadczenia powoda o działania w charakterze reprezentanta.
Załącznikami do pozwu powinny być:

a) oświadczenia poszczególnych członków grupy o przystąpieniu do grupy;
b) oświadczenia o wyrażeniu zgody na osobę reprezentanta;
c) umowa reprezentanta z pełnomocnikiem, określającą sposób wynagrodzenia pełnomocnika.

Przy czym art. 5 Ustawy umożliwia ustalenie wynagrodzenia pełnomocnika w stosunku procentowym do kwoty zasądzonej na rzecz powoda, nie więcej jednak niż 20 proc. tej kwoty. Jest to odstępstwo od zasady przyjętej w prawie polskim, zgodnie z którą wynagrodzenie profesjonalnego pełnomocnika nie może być wyłącznie uzależnione od skutku w postaci wygrania procesu.

Prawa i zabezpieczenia dla pozwanego

Ze względu na możliwość nadużywania przez powodów instytucji pozwów zbiorowych w art. 8 i 9 Ustawy dano pozwanemu możliwość żądania zobowiązania powoda do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu. ¯ądanie pozwanego musi być złożone najpóźniej przy dokonaniu pierwszej czynności procesowej. Jeśli natomiast uznana przez pozwanego część roszczenia wystarcza na zabezpieczenie kosztów postępowania, nie ma on prawa domagać się złożenia kaucji. Kaucja nie może być wyższa niż 20 proc. wartości przedmiotu sporu, natomiast dokładna kwota ustalona zostaje przez sąd biorący pod uwagę prawdopodobną sumę kosztów, które poniesie pozwany.

Jeśli w trakcie postępowania okaże się, że kaucja nie wystarcza na zabezpieczenie kosztów, pozwany ma możliwość żądania ustanowienia dodatkowego zabezpieczenia. Jeśli powód nie wniesie zabezpieczenia w ustalonym przez sąd terminie, pozew zostanie na wniosek pozwanego odrzucony. W przypadku takim sąd orzeknie o kosztach postępowania tak, jakby pozew został cofnięty.

Jeśli sprawa zostanie rozstrzygnięta po myśli pozwanego, może on w terminie miesiąca od jego uprawomocnienia się złożyć wniosek o zaspokojenie przyznanych mu kosztów postępowania z kaucji. Po upływie terminu kaucja zostanie wydana powodowi na jego żądanie. Natomiast jeśli nie zasądzono kosztów postępowania na rzecz pozwanego, kaucja zostanie zwrócona powodowi natychmiast po uprawomocnieniu się orzeczenia.

Etapy postępowania

Postępowanie grupowe dzieli się na cztery stadia:

1. Postępowanie w przedmiocie dopuszczalności postępowania.
2. Ustalenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego sprawy dochodzonej przez co najmniej 10 podmiotów kończące się postanowieniem sądu w przedmiocie składu grupy.
3. Rozpoznanie sprawy kończące się wydaniem orzeczenia co do istoty sprawy.
4. Wykonanie orzeczenia, w tym w zakresie kosztów postępowania.
Pierwszym zagadnieniem postawionym przed składem orzekającym jest ustalenie, czy pozew zawierający wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym nadaje się do rozpoznania w tym postępowaniu. Jeśli sąd uzna, że brak jest przesłanek do rozpatrzenia powództwa w tym trybie - odrzuci pozew.

W przypadku odrzucenia na tym etapie każdy z członków grupy może wytoczyć indywidualnie powództwo o roszczenie, które miało być objęte postępowaniem grupowym. W razie wniesienia takiego powództwa w terminie sześciu miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia o odrzuceniu powództwo indywidualne zachowuje skutki wytoczenia powództwa w postępowaniu grupowym (art. 10 § 3 Ustawy). Oznacza to przede wszystkim, że bieg przedawnienia roszczenia zostaje przerwany nie w dniu wniesienia późniejszego pozwu indywidualnego, ale już w dniu złożenia wcześniejszego pozwu w postępowaniu grupowym, z tych czy innych względów następnie odrzuconego. Jeśli zachodzą natomiast przesłanki pozytywne, wydane zostaje postanowienie zaskarżalne zażaleniem o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym.

Jeśli postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym uprawomocni się, sąd zarządzi ogłoszenie o wszczęciu postępowania. W ogłoszeniu wymienione zostanie oprócz informacji dotyczących sądu, stron postępowania i przedmiotu sporu, także zawiadomienie o możliwości przystąpienia do grupy kolejnych osób, które następuje poprzez złożenie oświadczenia reprezentantowi grupy w terminie oznaczonym przez sąd. Termin ten nie może być krótszy niż miesiąc i dłuższy niż trzy miesiące. Po jego upływie przystąpienie kolejnych osób do postępowania jest niemożliwe. Ponadto ogłoszenie zawierało będzie informację na temat zasad wynagradzania pełnomocnika oraz wzmiankę o wiążącej mocy wyroku wobec członków grupy. Ogłoszenie o rozpoczęciu postępowania ogłoszone następnie zostanie w prasie o zasięgu ogólnokrajowym.

W art. 12-17 Ustawy opisana została szczegółowo procedura przystąpienia nowych osób do grupy. Oświadczenie o przystąpieniu składane jest reprezentantowi grupy; wskazane powinny być w nim okoliczności uzasadniające żądanie oraz załączone dowody. Wykaz osób powód przedstawia sądowi. Od tej chwili pomiędzy członkiem grupy a pozwanym powstaje skutek sprawy w toku. Sąd doręcza następnie wykaz osób pozwanemu.

Ponadto do grupy może również przystąpić osoba, która przed dniem wszczęcia postępowania grupowego wystąpiła z pozwem indywidualnym przeciwko pozwanemu w sprawie, która może być objęta postępowaniem grupowym. W takim przypadku postępowanie indywidualne zostanie umorzone. Oświadczenie o przystąpieniu może być złożone do dnia zakończenia postępowania w sprawie indywidualnej w pierwszej instancji. W terminie wyznaczonym przez sąd, nie krótszym niż miesiąc, pozwany ma możliwość podniesienia zarzutów co do członkostwa określonych osób w grupie lub podgrupach. Zarzuty zostaną jednak odrzucone przez sąd, jeśli powód uprawdopodobni, że poszczególne osoby przynależą do grupy. W sprawach o roszczenia pieniężne jednak przynależność poszczególnych osób musi być udowodniona, a nie tylko uprawdopodobniona. Następnie w terminie wyznaczonym przez sąd, jednak nie krótszym niż miesiąc od przekazania powodowi zarzutów co do członkostwa poszczególnych osób w grupie, sąd wydaje zaskarżalne zażaleniem postanowienie odnośnie składu grupy. Po wydaniu tego postanowienie oświadczenie członka grupy o wystąpieniu z niej jest bezskuteczne.

Rozstrzyganie kolegialne

Sprawa z powództwa grupowego prowadzona jest przez reprezentanta. To on podejmuje wszelkie decyzje (za pośrednictwem pełnomocnika) co do czynności procesowych. Od tej reguły Ustawa wprowadza odstępstwo na rzecz kolegialnego rozstrzygania o przebiegu procesu przez członków grupy. Mianowicie, jedynie decyzją więcej niż połowy członków grupy mogą zostać dokonane takie czynności procesowe, jak cofnięcie pozwu, zrzeczenie się roszczenia oraz zawarcie ugody. Sąd bada następnie, czy czynność taka nie jest sprzeczna z prawem, dobrymi obyczajami, lub czy nie zmierza do obejścia prawa bądź rażąco narusza interes członków grupy. Jeśli sąd stwierdzi jedną z tych okoliczności, może uznać czynności podjęte przez grupę za niedopuszczalne.

Wyrok w postępowaniu grupowym

Prawomocny wyrok wydany w postępowaniu grupowym ma skutki wobec każdego z grupy. Należy wymienić w nim wszystkich członków a ponadto, jeśli w wyroku zasądzono świadczenie pieniężne należy ustalić kwoty przypadające dla każdego członka grupy lub podgrupy.

W sprawach o świadczenia niepieniężne prawomocny wyrok stanowi podstawę do wszczęcia postępowania egzekucyjnego. W takim przypadku legitymacja czynna do zainicjowania postępowania egzekucyjnego przysługuje reprezentantowi. Jeśli natomiast w wyroku zasądzono świadczenie pieniężne, postępowanie egzekucyjne może wszcząć we właściwym dla siebie zakresie każdy z członków grupy na podstawie wyciągu z wyroku wskazującego w szczególności wysokość należnego mu świadczenia.

Błażej Karnatowski, aplikant radcowski, IURICO Kancelaria Prawna