Samozatrudnienie to potoczne określenie formy prowadzenia jednoosobowej działalności gospodarczej, która zastępuje wcześniejszy lub może zastąpić przyszły stosunek pracy.

Samozatrudnienie może polegać na stworzeniu odrębnej firmy zatrudniającej własnych pracowników, częściej jednak jest to samodzielna działalność gospodarcza byłego lub przyszłego pracownika, który wykonuje czynności na rzecz byłego lub przyszłego pracodawcy. W takim przypadku najczęściej jedynym kontrahentem przedsiębiorcy jednoosobowego jest były lub potencjalny pracodawca przedsiębiorcy, a dotychczasowy stosunek pracowniczy przekształca się we współpracę dwóch przedsiębiorców. Polskie przepisy nie zawierają definicji ustawowej samozatrudnienia. Zasady działalności tego rodzaju określają natomiast przepisy ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.

Preferencje samozatrudnienia

Przesłankami przemawiającymi za założeniem własnej firmy są w szczególności:

- znaczne obniżenie kosztów w zakresie składek na ubezpieczenie społeczne i zaliczek na podatek dochodowy ponoszonych przez pracodawcę w stosunku do kosztów generowanych przez umowę o pracę,
- rozliczanie składek na ubezpieczenie społeczne oraz zaliczek na podatek samodzielnie przez samozatrudnionego, dające jednocześnie możliwość zaliczenia ponoszonych wydatków do kosztów uzyskania przychodów i pomniejszenia zobowiązań podatkowych w znacznie większym zakresie niż w przypadku kosztów pracowniczych,
- większa swoboda samozatrudnionego w zakresie wykonywanych działań i brak konieczności podporządkowania się poleceniom przełożonych,
- brak sztywnych godzin pracy,
- możliwość wykonywania usług na rzecz innych podmiotów i ich rozliczanie poprzez wystawienie faktur VAT, umożliwiające kontrahentom odliczanie podatku należnego wykazanego na tych fakturach i skutkujące większą konkurencyjnością samozatrudnionego na rynku. Prowadzenie działalności gospodarczej jest korzystne nie tylko dla samozatrudnionego, ale również dla współpracujących z nim przedsiębiorców, a zwłaszcza dla byłego lub przyszłego pracodawcy.
@@

Ograniczenia samozatrudnienia

Z prowadzeniem działalności gospodarczej wiążą się jednak również ograniczenia w następujących obszarach:

- brak prawa do urlopu i wynagrodzenia za ten okres, wiążący się jednocześnie z obowiązkiem zapewnienia przez samozatrudnionego zastępstwa w czasie nieobecności,
- brak ochrony i uprawnień pracowniczych, a w szczególności brak limitowanego czasu pracy, wynagrodzenia za nadgodziny lub obowiązkowych przerw w pracy,
- korzystanie ze zwolnień lekarskich w sposób przewidziany dla przedsiębiorców, a nie pracowników,
- możliwość utraty zatrudnienia w wyniku rozwiązania umowy bez konieczności zachowania terminów wypowiedzenia przewidzianych przez Kodeks pracy,
- ponoszenie pełnej odpowiedzialności wobec kontrahentów, do której nie mają zastosowania ograniczenia przewidziane w Kodeksie pracy,
- obowiązek samodzielnych rozliczeń podatkowych, składek na ubezpieczenie społeczne, chorobowe, wypadkowe i zdrowotne oraz ponoszenie pełnej odpowiedzialności za ich zgodność z prawem i rzetelność,
- ryzyko kontroli ze strony organów podatkowych,
- ponoszenie dodatkowych kosztów związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, m.in. opłaty za usługi księgowe, samochód, paliwo, materiały do pracy, - konieczność samodzielnego zdobywania kontrahentów,
- brak pewności co do stałości uzyskiwanego wynagrodzenia oraz ryzyko związane z opóźnieniami w otrzymywaniu płatności za wystawione faktury i samodzielna windykacja należności.

Wpływ samozatrudnienia na rozliczenia PIT

Założenie własnej działalności gospodarczej wiąże się z koniecznością wyboru sposobu opodatkowania. Przedsiębiorca może rozliczać się według obowiązującej skali podatkowej (18% i 32%) lub też skorzystać ze zryczałtowanego podatku linowego (stawka 19%). W tym ostatnim przypadku dodatkowe ograniczenia dla samozatrudnionych w zakresie czynności wykonywanych w ramach prowadzonej działalności gospodarczej na rzecz byłego pracodawcy przewidują przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (dalej jako ustawa o PIT). Uniemożliwiają one bowiem pracownikom, którzy rozpoczynają prowadzenie samodzielnej działalności gospodarczej i wykonują dotychczasowe czynności, które poprzednio wchodziły w zakres ich obowiązków pracowniczych, skorzystanie na podstawie art. 30c ustawy o PIT z opodatkowania zryczałtowanym 19% podatkiem liniowym przez okres roku. Roczny okres jest krótszy w stosunku do poprzednio obowiązującego okresu dwuletniego - zmiana ta wynika z nowelizacji przepisów art. 9a ust. 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (uchylenie pkt 1), która weszła w życie z dniem 20.05.2010 r.

Okres roczny będzie miał zastosowanie do osób rozpoczynających działalność gospodarczą od 2011r. Ograniczenia wynikające z przepisów art. 9a ust. 3 ustawy o PIT dotyczą ponadto wyłącznie czynności wykonywanych w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, odpowiadających czynnościom, które samozatrudniony wykonywał lub wykonuje w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy, który łączył go z pracodawcą.

Jeżeli zatem zakres działalności samozatrudnionego i przedmiot współpracy łączącej go z byłym pracodawcą będzie odmienny od zakresu obowiązków pracowniczych samozatrudnionego realizowanych na podstawie umowy o pracę, możliwość skorzystania z opodatkowania podatkiem liniowym nie będzie ograniczona (tak uznał również Dyrektor Izby Skarbowej w Katowicach w interpretacji z dnia 13.05.2010 r., sygn. akt IBPBI/1/415-212/10/ZK). Ponadto ze względu na wysokość stawek w ramach obowiązującej skali podatkowej (18% i 32%), samozatrudniony powinien również rozważyć opodatkowanie na zasadach ogólnych. Opodatkowanie podatkiem liniowym wyklucza bowiem możliwość skorzystania z części ulg podatkowych i preferencyjnych rozliczeń, m.in. w postaci wspólnego rozliczenia małżonków czy osób samotnie wychowujących dzieci.

Wpływ samozatrudnienia na rozliczenia ZUS

Przedsiębiorcy rozpoczynający samodzielną działalność gospodarczą mogą skorzystać na podstawie art. 18a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej jako ustawa o sus) z prawa do opłacania obniżonych składek na ubezpieczenie społeczne przez okres pierwszych 24 miesięcy kalendarzowych od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej. Zgodnie z art. 18a ust. 2 pkt 2 ustawy o sus, ulga ta nie przysługuje jednak przedsiębiorcom, którzy wypełniają w ramach prowadzonej działalności gospodarczej te same czynności, które wykonywali w ciągu dwóch lat przed dniem rozpoczęcia działalności gospodarczej na rzecz swojego byłego pracodawcy. Ograniczenie to nie obejmuje zatem osób, których z obecnym kontrahentem nie łączył wcześniej stosunek pracy.

Pomimo, że składki na ubezpieczenie społeczne płacą także osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę, dla pracowników takie obciążenie jest znacznie mniej odczuwalne, ponieważ potrącane jest z wypłacanego wynagrodzenia przez pracodawcę. W przypadku samodzielnego przedsiębiorcy ma on obowiązek, niezależnie od wypracowanego w okresie rozliczeniowym zysku, opłacać wszystkie obowiązkowe składki. Jednocześnie z uwagi na fakt, iż samodzielni przedsiębiorcy opłacają składki w wysokości nie niższej niż 30% kwoty minimalnego wynagrodzenia (art. 18a ust. 1 ustawy o sus) i rzadko decydują się na opłacenie składek wyższych niż minimalne lub opłacanie składek z innych podstaw ubezpieczeniowych, uzyskane przez nich w przyszłości świadczenia z ubezpieczenia społecznego będą należeć do najniższych.

Ponadto samozatrudniony, który ma zamiar skorzystać ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego na wypadek choroby lub macierzyństwa, zobowiązany będzie do odprowadzania dodatkowych comiesięcznych składek.

Innym wymogiem, który musi zostać spełniony, jest terminowe opłacanie dodatkowych składek przez wymagany ustawowo okres przed wystąpieniem choroby (min. 90 dni) w sposób nieprzerwany. Każda nieterminowa wpłata kwalifikowana jest przez ZUS jako zerwanie ubezpieczenia i skutkuje naliczaniem wymaganego terminu od nowa, wydłużając okres oczekiwania na powstanie uprawnienia do świadczeń.

Legalność i ograniczenia samozatrudnienia W przypadku pracowników rozpoczynających działalność gospodarczą, w ramach której świadczą usługi na rzecz byłego pracodawcy, istnieje ryzyko uznania, iż prowadzenie działalności gospodarczej służyć ma obejściu przepisów prawa pracy. W celu uniknięcia takiego ryzyka umowy zawierane w ramach samozatrudnienia z byłym pracodawcą muszą co najmniej spełniać następujące warunki:

- samozatrudniony ponosi wyłączną i samodzielną odpowiedzialność wobec osób trzecich za wykonanie i rezultaty swoich czynności,
- ma zagwarantowaną samodzielność działania, a jego czynności nie mogą być wykonywane pod kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez byłego pracodawcę,
- samozatrudniony ponosi pełne ryzyko gospodarcze związane z prowadzoną przez siebie działalnością.

Wskazane warunki muszą być spełnione łącznie i podlegają weryfikacji w drodze kontroli przez organy podatkowe, organy kontroli skarbowej, a także państwową inspekcję pracy. Również samozatrudniony, który chciałby wykazać, iż jego działalność była faktycznie świadczeniem pracy, a nie samodzielną działalnością gospodarczą, może wystąpić do sądu z roszczeniem o ustalenie istnienia stosunku pracy na podstawie art. 189 w zw. z art. 476 § 1 pkt 1(1) Kodeksu postępowania cywilnego (tak uznał np. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29.03.2001 r., sygn. akt I PKN 333/00, OSNP 2003/1/12).

Samozatrudnienie może zostać uznane za fikcyjne i dążące do obejścia prawa, jeżeli działalność wykonywana przez samozatrudnionego wykazuje cechy charakterystyczne dla stosunku pracy, tj. wynikające w szczególności z przepisów art. 22 Kodeksu pracy oraz art. 5a ustawy o PIT. Podważenie samodzielnego charakteru prowadzonej działalności gospodarczej skutkować może przede wszystkim zakwestionowaniem rozliczeń podatkowych i koniecznością zapłaty dodatkowego podatku wraz z odsetkami, a często nawet dodatkową karą. Dla uniknięcia ryzyka związanego z możliwością uznania działalności samozatrudnionego za fikcyjną, zarówno warunki współpracy zawarte w jego umowie z kontrahentami, jak i faktyczne okoliczności realizacji współpracy muszą wykazywać różnice w odniesieniu do stosunku pracy. Dotyczy to przede wszystkim wskazanych zasadniczych elementów obejmujących odpowiedzialność wobec osób trzecich, ponoszenie ryzyka gospodarczego oraz podporządkowanie samozatrudnionego. Nie jest również korzystne, aby były pracownik prowadził działalność w dawnym miejscu pracy, korzystając z tych samych narzędzi i urządzeń oraz by było to miejsce odgórnie ustalone przez byłego pracodawcę. Obie strony, które uprzednio łączył stosunek pracy, muszą się zatem liczyć ze wzmożonymi i bardziej wnikliwymi kontrolami ze strony uprawnionych organów.

Wobec wskazanych warunków wykonywania samodzielnej działalności gospodarczej, jeżeli miałyby one cechy stosunku pracy, wynikające w szczególności z przepisów art. 22 K.p., pracodawca nie będzie w żadnym razie uprawniony do wymagania od byłych lub przyszłych pracowników prowadzenia działalności gospodarczej. Jeżeli bowiem umowa zawarta przez strony spełnia warunki określone dla umowy o pracę, niezależnie od jej nazwy skutkować będzie nawiązaniem stosunku pracy. Dla oceny stosunku cywilnoprawnego duże znaczenie mieć będzie również wola i zamiar jego stron.

Jeżeli nie zachodzą przesłanki określone w przepisach Kodeksu pracy, pracodawca nie może również wymóc na pracowniku rozwiązania stosunku pracy w celu zawarcia umowy o współpracę w ramach samodzielnej działalności. Taka możliwość zaistniałaby jedynie w przypadku, gdyby pracownik samodzielnie i dobrowolnie uznał, że faktycznie chce rozpocząć działalność jako przedsiębiorca. W przypadku, gdyby w wyniku odmowy pracownika podjęcia samodzielnej działalności gospodarczej pracodawca rozwiązał z nim stosunek pracy z tego powodu, pracownikowi służy prawo wystąpienia do sądu pracy z żądaniami określonymi przez prawo pracy. Pracownik może również zwrócić się o pomoc do Państwowej Inspekcji Pracy. Na podstawie art. 8 ust. 1 pkt 11a ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy, ma ona zarówno uprawnienie do wniesienia powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy, jak i do uczestniczenia w takim postępowaniu, o ile sporny stosunek łączący strony wykazuje cechy stosunku pracy.

Ewa Sapkowska-Fijas, aplikantka radcowska, IURICO Kancelaria Prawna