Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, której celem jest ochrona osób najbliższych spadkodawcy w przypadku dziedziczenia testamentowego. W Polsce przyjęta jest bowiem zasada, że każdy człowiek powinien po swojej śmierci przynajmniej część swojego majątku zostawić członkom najbliższej rodziny. Innymi słowy, członek najbliższej rodziny ma prawo do określonej części majątku spadkodawcy lub jej równowartości pieniężnej.

Czasem zdarza się jednak, że zmarły przekazał w testamencie lub w darowiznach swój majątek osobie nienależącej do kręgu najbliższych – wtedy rodzinie przysługuje od spadkobiercy roszczenie o zapłatę zachowku, a od osoby obdarowanej roszczenie o uzupełnienie zachowku.

Dziedziczenie

W przypadku typowego dziedziczenia, zgodnie z art. 991 k.c., zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom (jeśli byliby powołani do dziedziczenia z ustawy) przysługuje prawo do połowy (a jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo zstępny jest małoletni – do dwóch trzecich) tego, co by im przypadało, gdyby dziedziczono z ustawy.

Spadkodawca może sam zaspokoić prawo osób najbliższych do zachowku – bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Jeśli spadkodawca nie przekazał uprawnionym odpowiedniej części swojego majątku, uprawnionym do zachowku przysługuje od spadkobiercy (lub ewentualnie zapisobiercy windykacyjnego, lub ewentualnie obdarowanego) roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Przy obliczaniu spadku, na podstawie którego oblicza się wartość zachowku, dolicza się także dokonane przez spadkodawcę zapisy windykacyjne oraz darowizny (z wyjątkiem drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, lub dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku).

Fundacja rodzina a spadek

Wyżej opisane przepisy zostały uzupełnione o postanowienia związane z fundacją rodzinną. Fakt ustanowienia fundacji rodzinnej będzie miał wpływ na ustalenie wysokości spadku, wysokości należnego zachowku. Zgodnie z nowymi regulacjami, przy obliczaniu zachowku, w przypadku gdy fundacja nie została ustanowiona w testamencie, dolicza się do spadku także fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę.

Nie dolicza się jednak funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą. Przy obliczaniu zachowku dolicza się także do spadku, mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jednak o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę. Przy czym fundusz założycielski nie może być niższy niż 100.000 zł.

Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymanego przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.

Na poczet zachowku uprawnionego zalicza się (poza wymienionymi wyżej powołaniem do spadku, darowizną lub zapisem) również świadczenia od fundacji rodzinnej (fundacja może bowiem może dokonywać świadczeń na rzecz beneficjentów, zgodnie ze statutem) lub mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.

Fundacja rodzinna może być także zobowiązana do zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, z tym zastrzeżeniem, że będzie odpowiadać jak obdarowany (czyli uprawniony do zachowku musi w pierwszej kolejności dochodzić zapłaty zachowku od spadkobiercy testamentowego, następnie od zapisobiercy windykacyjnego, i dopiero od obdarowanego i fundacji rodzinnej).

Zabezpieczenie osób zobowiązanych do zapłaty

Warto też zauważyć, że nowa ustawa wprowadziła w art. 9971 k.c. możliwość żądania przez zobowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku odroczenia jego płatności, rozłożenia na raty, a nawet obniżenia jego wysokości – jednakże zasady te odnoszą się do każdego roszczenia o zachowek, także tego niezwiązanego z fundacją rodzinną.

Niewątpliwie zabezpiecza to interesy osób zobowiązanych do zapłaty zachowku, które w danym momencie nie dysponują środkami pozwalającymi na spłatę uprawnionych do zachowku. Wprowadzono także przepisy zezwalające na zawarcie umowy o zrzeczenie się zachowku, co ze względu na brak jednoznacznych przepisów dotychczas było dyskusyjne.

Fundacja rodzinna stanowi nową regulację z punktu widzenia prowadzenia biznesu, ale odgrywa także ogromną rolę w sprawach rodzinnych związanych z dziedziczeniem i ustalaniem prawa do zachowku. Przedsiębiorca, decydując się na założenie fundacji rodzinnej, powinien wziąć pod uwagę nie tylko kwestie biznesowe, ale także rozważyć i być tego świadomym, jaki wpływ założenie fundacji rodzinnej będzie miało na kwestie związane z dziedziczeniem przez osoby dla niego najbliższe.

Emilia Miśkiewicz – radca prawny wspólnik w JKM Kancelaria Radców Prawnych Jarzec-Koślacz Miśkiewicz s.c. Specjalizuje się w obsłudze korporacyjnej, postępowaniach sądowych, w windykacji należności i postępowaniu egzekucyjnym
Piotr Dróżdż – prawnik JKM Kancelaria Radców Prawnych Jarzec-Koślacz Miśkiewicz s.c.