Posiadanie i zakres praw przedsiębiorcy – pracodawcy zależy od rodzaju umowy, będącej podstawą zatrudnienia i okoliczności, w jakich powstał utwór. Sytuacja prawna przedsiębiorcy zależy od tego, czy zatrudnia autora na podstawie umowy o pracę, czy też współpracuje z nim na mocy umowy o dzieło, zlecenie lub świadczenie usług.

Nabycie autorskich praw majątkowych

W przypadku umowy o pracę pracodawca, którego pracownik stworzył utwór, nabywa autorskie prawa majątkowe. Nie następuje to jednak automatycznie. W celu nabycia praw pracodawca musi przyjąć utwór. Niezbędna jest zatem świadomość pracodawcy, że utwór powstał oraz jego akceptacja. Ustawa nie wymaga jednak, aby ta akceptacja była wyraźna.

Nawet jeśli pracownik tworzy utwór w miejscu i w czasie pracy, na firmowym sprzęcie i korzysta z zasobów pracodawcy, nie oznacza to jeszcze posiadania praw autorskich przez przedsiębiorcę. Należy spełnić kilka warunków. Utwór powinien być wynikiem wykonywania obowiązków pracowniczych. Najlepiej zatem zadbać o udokumentowanie wydania polecenia służbowego. Utwór powinien też być zgodny z celem umowy o pracę. Warto precyzyjnie opisać w umowie obowiązki pracownika obejmujące pracę twórczą.

W sporach o to, czy utwór mieści się w ramach stosunku pracy, czy też wykracza poza jego ramy, badany jest także aspekt wynagrodzenia. Utwór pracowniczy nie podlega dodatkowemu wynagrodzeniu. Dość ostrożnie należy zatem stosować systemy nagród lub premii w tym zakresie.

W razie spełnienia powyższych warunków dochodzi do przeniesienia praw majątkowych bez potrzeby zawierania oddzielnej umowy. Nieco odmiennie wygląda sytuacja w przypadku utworów będących programami komputerowymi. Prawa do nich już pierwotnie należą do pracodawcy. Ustawa przewiduje też mniejsze wymogi co do precyzyjności postanowień umowy.

Zakończenie stosunku pracy nie powoduje utraty praw autorskich przez pracodawcę. Pozostają one przy przedsiębiorcy także po zakończeniu stosunku pracy.

Umowa o dzieło, zlecenie, umowa z osobą prowadzącą działalność gospodarczą

Powyższe zasady nie odnoszą się do zatrudnienia autora w oparciu o umowę zlecenie czy dzieło lub też usług rozliczanych na bazie faktury VAT z osobą prowadzącą działalność gospodarczą. W razie stworzenia utworu, przejście majątkowych praw autorskich na przedsiębiorcę może nastąpić na podstawie umowy zawartej w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

Umowa powinna zawierać wskazanie pól eksploatacji, tj. sposobu, w jaki przedsiębiorca będzie mógł korzystać z utworu oraz opisanie zasad rozliczeń z autorem. Z perspektywy przedsiębiorcy najlepiej zawrzeć postanowienie, że wynagrodzenie obejmuje wszystkie pola eksploatacji wskazane w umowie. W razie braku takiego postanowienia autor zachowa uprawnienie do dochodzenia wynagrodzenia oddzielnie za każde z pól.

Nieco trudności praktycznych powoduje ograniczenie ustawowe, zakładające brak możliwości przeniesienia praw do utworów mających dopiero powstać w przyszłości. Utrudnia to regulowanie kwestii przejścia praw w umowach inicjujących współpracę. Pomocna może być wskazówka redagowania klauzul przenoszących prawa w taki sposób, aby oznaczyć konkretny moment przejścia praw w przyszłości lub konkretny utwór. Umowa nie powinna obejmować całego przyszłego dorobku twórcy.

Przeniesienie majątkowych praw autorskich nie powoduje przejścia własności egzemplarza utworu lub nośnika, na którym został utrwalony. Powinno być to ujęte w odrębnej klauzuli.

Warto pamiętać jeszcze o postanowieniach dotyczących opracowań utworu. Przeniesienie majątkowych praw autorskich nie daje automatycznie możliwości wykonywania praw zależnych, czyli możliwości korzystania i rozporządzania opracowaniem utworu, do których zalicza się tłumaczenie, przeróbkę, adaptację. Kolejną ważną klauzulą jest przeniesienie wyłącznego prawa zezwalania na wykonywanie zależnych praw autorskich, a więc decydowania o możliwości korzystania z cudzych opracowań utworu, które mogą powstać. Dopiero taki komplet klauzul daje przedsiębiorcy możliwość decydowania o eksploatacji opracowań utworu, a w praktyce może przekładać się na wymierną wartość utworu pierwotnego.

Przydatne jest wyraźne określenie możliwości przenoszenia praw przez przedsiębiorcę na kolejny podmiot, co pozwala na odpłatne przeniesienie praw na klienta.

Prawa osobiste

Należy pamiętać, że na pracodawcę przechodzą tylko prawa majątkowe. Przedsiębiorca nie nabędzie praw osobistych. Oznacza to, że nie będzie mógł podpisać się pod utworem jako jego twórca. Przypisanie sobie autorstwa byłoby naruszeniem.

Dobrym rozwiązaniem praktycznym jest zamieszczanie w umowach przenoszących prawa autorskie zobowiązań do powstrzymania się przez autora od wykonywania autorskich praw osobistych, w tym oznaczenia swojego autorstwa czy wykonywania nadzoru autorskiego.

Przy sporządzaniu umów warto zawrzeć klauzulę, zgodnie z którą przedsiębiorca nie jest zobowiązany do rozpowszechnienia utworu, zaś brak rozpowszechnienia nie powoduje powstania po stronie autora uprawnień, w tym związanych ze zwrotem praw.

Postępowanie odrębne w sprawach własności intelektualnej

Utwory tworzone przez pracownika lub wykonawcę zazwyczaj nie są przeznaczane na wewnętrzny użytek pracodawcy. Znacznie częściej powstają z myślą o ich dalszym przekazaniu klientom przedsiębiorcy. Potrzeba zadbania o posiadanie praw do utworu stworzonego przez pracownika lub wykonawcę jest z tym ściśle związana. Przedsiębiorca nie może bowiem przenieść na klienta praw lub udzielić licencji na korzystanie z utworu o ile sam ich nie posiada.

Aktualna procedura przewiduje szczególne zasady prowadzenia przez sądy spraw dotyczących praw do utworów. Począwszy od powierzenia tych spraw do rozpoznania w pierwszej instancji przez sądy okręgowego, poprzez uregulowanie obowiązkowego korzystania z pomocy fachowego pełnomocnika w sprawach, których wartość przekracza 20 tys. zł, ustawa szczegółowo odnosi się także do szerokich uprawnień podmiotu zarzucającego naruszenie jego praw do utworu.

W takim postępowaniu sąd może odejść od zasady dokładnego udowodnienia żądania i zasądzić wskazane przez powoda kwoty według swego uznania. Oznacza to ułatwienie dla strony inicjującej postępowanie.

Zarzucając naruszenie praw autorskich, można domagać się zabezpieczenia środka dowodowego o ile brak zabezpieczenia, uniemożliwia lub poważnie utrudnia przytoczenie lub udowodnienie istotnych faktów, jak również m.in. gdy zachodzi ryzyko zniszczenia środka dowodowego lub opóźnienie w uzyskaniu tego środka. Sąd określi uprawnienia obejmujące możliwość wglądu do zabezpieczonego środka dowodowego, sposób zapoznania się z nim, jego kopiowania lub utrwalania. Sposobami zabezpieczenia są w szczególności odebranie towarów, materiałów, narzędzi użytych do produkcji lub dystrybucji, dokumentów, jak również sporządzenie szczegółowego opisu tych przedmiotów połączone, w razie konieczności, z pobraniem ich próbek. Taki wniosek może być złożony jeszcze przed wszczęciem postępowania lub w jego trakcie.

W toku sprawy powód może żądać wyjawienia lub wydania dokumentów bankowych, finansowych lub handlowych, a więc także tych, które zawierają wrażliwe informacje dotyczące przedsiębiorcy. W odpowiedzi na taki wniosek warto powołać się na potrzebę ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa. Może to znaleźć przełożenie na ograniczenie w korzystaniu przez powoda z wyjawianych danych.

Sąd może też nakazać udzielenie informacji o pochodzeniu i sieciach dystrybucji towarów lub usług. Obowiązki informacyjne mogą obejmować także dane o producentach, wytwórcach, dystrybutorach, dostawcach oraz poprzednich posiadaczach towarów lub usług, których dotyczy spór, jak również przewidywanych hurtownikach i detalistach tych towarów lub usług.

Zobowiązanie może dotyczyć udzielenia informacji o ilościach i cenach towarów lub usług, a także innych danych. Jeśli w następstwie wykonania tego obowiązku, postępowanie nie będzie się toczyć, a także w razie wykorzystania danych do celów inne niż procesowe, przedsiębiorca udzielający informacji może żądać naprawienia szkody.

Im lepiej zostaną przygotowane dokumenty potwierdzające możliwość korzystania i rozporządzania utworem, stworzonym przez pracownika lub wykonawcę, tym silniejsza będzie pozycja procesowa przedsiębiorcy w sporze sądowym z kontrahentem.

Autorka: adwokat, prowadzi www.lextreme.pl – zdalna i szybka pomoc prawna dla przedsiębiorców