Stopy procentowe odgrywają w gospodarce bardzo ważną rolę. Obok polityki fiskalnej, jako podstawowe narzędzie polityki monetarnej, stanowią bowiem drugi filar polityki gospodarczej.

Dzięki zmianie stóp procentowych można wyhamowywać lub ożywiać koniunkturę gospodarczą. Paradoks polega na tym, że jednocześnie stopy procentowe są stosowane jako broń w walce z inflacją. Problem stanowi więc kwestia, czy manipulować stopami procentowymi, aby uaktywnić koniunkturę, czy utrzymać je na wysokim poziomie celem zmniejszenia inflacji.

Wyższe stopy, tańszy import

Ruch stóp procentowych może wpłynąć dwojako na działania przedsiębiorstw. Kwestia ta nie dotyczy oczywiście wszystkich podmiotów łącznie, ale każdego z osobna w zależności od rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej oraz polityki finansowej firmy.

Z pewnością do pozytywnych aspektów zmiany poziomu stóp procentowych można zaliczyć umocnienie waluty krajowej i lepsze warunki wymiany dla importerów. Wysokie stopy procentowe powodują wzrost atrakcyjności inwestowania w instrumenty finansowe zdenominowane w złotówkach. Zwiększa to popyt na złotego i powoduje jego wzmocnienie wobec walut zagranicznych, a w szczególności dolara amerykańskiego, euro czy franka szwajcarskiego. Mocna waluta krajowa oznacza wzrost zainteresowania kupnem towarów zagranicznych, dlatego, że stają się one tańsze dla osób zarabiających w złotówkach. Oznacza to wzrost importu. Dla firm importujących swoje towary lub usługi jest to dobry okres, ponieważ wtedy albo koszty produkcji są niższe, albo produkty są tańsze, a w związku z tym dostępne
dla wszystkich. Dla przykładu: dealer samochodów importowanych za granicę może sprzedać je po 10 000 euro za sztukę. Przy kursie 4,3 zł za euro jest to kwota 43 000 zł. Natomiast kiedy złotówka wzmacnia się do poziomu 4,0 zł ten sam samochód będzie kosztować 40 000 zł. Dla klienta jest korzystne, kiedy samochody są tańsze, natomiast dealer może narzekać na spadek marży. Dealer może jednak odrobić ten spadek wzrostem obrotów, czyli ilością sprzedawanych samochodów.

Droższy znaczy lepszy

Innym aspektem wzrostu stóp procentowych jest wzrost skłonności do oszczędzania. Wysokie stopy procentowe powodują, że podmioty w kraju bardzo chętnie oszczędzają, dlatego, że bardziej opłacalne staje się posiadanie lokat bankowych. Jednocześnie, wysokie stopy hamują konsumpcję, która przejawia się przeważnie tym, że coraz mniej podmiotów zaciąga kredyty. Pozostawia to ogromne pieniądze do dyspozycji banków. Banki najczęściej poszukują nowych sposobów na zarobek. Najczęściej inwestują w papiery skarbowe, co nie jest trudne w przypadku Polski, gdzie duża część deficytu budżetowego jest finansowana za pomocą emisji obligacji skarbowych. Banki mogą też inwestować w sprywatyzowane firmy.

Skutkiem takiej sytuacji jest to, że brakuje środków na kredytowanie działalności gospodarczej. Banki inwestują więc w pewniejszą i obarczoną mniejszym ryzykiem inwestycję, jaką są papiery skarbowe.

Kolejnym pozytywnym aspektem wzrostu stóp procentowych jest wzrost przychodów finansowych przedsiębiorstw posiadających aktywa w dłużnych instrumentach finansowych. Wzrost stóp procentowych oznacza wzrost rentowności obligacji. Dla firm, które mają inwestycje w papierach skarbowych oznacza to wzrost wartości środków finansowych. W danym momencie można te papiery sprzedać, a otrzymane środki zainwestować w rozwój firmy. Warto zaznaczyć jednak, że taka sytuacja możliwa jest tylko w przypadku firm, które charakteryzują się wysoką płynnością finansową.

Z drugiej strony, takie formy inwestowania są mile widziane przez bank centralny, ponieważ sporo gotówki zostaje wówczas usunięte z obiegu, czyli realny staje się spadek inflacji. Jednak sytuacja zmienia się, kiedy podmioty chcą inwestować te środki w inne projekty, niekoniecznie związane z rynkiem finansowym. Wówczas może to doprowadzić do wzrostu inflacji.
Umocnienie waluty krajowej zmniejsza wysokość rat kredytów denominowanych w walutach obcych. Maleją więc długi. Właśnie dlatego w ostatnim pięcioleciu wyraźnie ożywił się rynek kredytów denominowanych w walutach zagranicznych. Dotyczy to kredytów inwestycyjnych średnio- i długoterminowych przedsiębiorstw oraz kredytów hipotecznych osób fizycznych.
Wzrost oprocentowania oznacza wzrost wartości waluty krajowej.

W ten sposób spada wielkość raty kredytowej płaconej przez podmioty. Skutkiem tego jest poprawa sytuacji finansowej większości przedsiębiorstw, które nadwyżki środków mogą przeznaczyć na dalszy rozwój firmy.

Trudne kredyty

Do negatywnych aspektów wzrostu stóp procentowych można zaliczyć m.in. pogorszenie się warunków wymiany i spadek opłacalności eksportu powodowane umocnieniem się
waluty krajowej. Wysokość kursu walutowego działa jak obusieczny miecz. O ile wzrost stóp procentowych oznacza wzmocnienie waluty krajowej, a przez to wzrost opłacalności importu, o tyle jednocześnie mocna waluta krajowa oznacza mniej wpływów z eksportu. Jest to bardzo ważne, ponieważ eksport to podstawowa forma zarobku dla państwa i podmiotów eksportujących. Wszystkie ruchy związane ze zmniejszeniem wpływów z eksportu są nie do przyjęcia.

Innym negatywnym aspektem wzrostu stóp procentowych jest wzrost kosztów finansowych przedsiębiorstw posiadających kredyty długoterminowe, a przez to obniżenie ich zysku netto. Dzieje się tak w przypadku zaciąganych kredytów w walucie krajowej lub emisji papierów wartościowych o charakterze dłużnym. W ten sposób wzrastają koszty działania przedsiębiorstw, co może doprowadzić nawet do ich bankructwa.

Jednym może być konieczność płacenia wyższych odsetek przez przedsiębiorstwa emitujące papiery dłużne (np. obligacje). Za przykład niech posłuży spółka Enron czy choćby Netia, która prawie zbankrutowała w wyniku zaciągnięcia bardzo wysokiego długu z rynku zagranicznego. Należy jednak pamiętać, że większość światowych przedsiębiorstw, które upadły, zbankrutowało właśnie dlatego, że utraciło płynność finansową (między innymi z powodu wysokiego stopnia zadłużenia). Nie stało się tak przecież z tego względu, że nie posiadały majątku trwałego czy obrotowego. Przedsiębiorstwa, które planują inwestycje muszą najpierw przeanalizować sytuację.

Przygotować powinny wiele założeń związanych z podstawowymi kwestiami, np. odpowiedzieć na pytanie, czy inwestycja przyniesie dostatecznie wysokie zyski, aby można było spłacić, wraz z odsetkami, kredyty zaciągnięte na finansowanie działalności. Im wyższa stopa procentowa, tym stopa zwrotu z inwestycji powinna być wyższa.

Z tego też względu w zetknięciu z polityką podwyższania stóp procentowych przedsiębiorstwa często wolą zaniechać realizacji inwestycji.

Unijna konkurencja

Wyższe stopy procentowe oznaczają dla polskich małych i średnich przedsiębiorstw utrudnienia zmagań z konkurencją europejską zasobną w kapitał (w UE stopy procentowe są trzykrotnie niższe). Oznaczają też spadek konkurencyjności. Ten czynnik jest szczególnie ważny w pierwszych latach członkostwa w Unii. Warto bowiem pamiętać, że ponad 90 proc. PKB Unii jest wytwarzane przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Tymczasem w Polsce sektor MSP odpowiada za nie więcej niż 60 proc. PKB, a dopiero nasilają się trendy, aby zwiększyć ich udział w wytwarzaniu wzrostu gospodarczego. Podwyżki stóp procentowych hamują aktywność gospodarczą tych podmiotów, drożeją kredyty oraz analogicznie inne towary i usługi.

Podwyższenie oprocentowania kredytów obrotowych powoduje, że zmniejsza się rentowność netto przedsiębiorstw z nich korzystających. Biorąc pod uwagę problem płynności finansowej, droga do bankructwa wydaje się dla wielu firm już tylko kwestią czasu. Konkurencja, jaka panuje na wspólnym unijnym rynku sprawia, że polskie małe i średnie przedsiębiorstwa nie będą w stanie w pełni skorzystać z przywilejów członkowskich.

Wysokie stopy procentowe mogą doprowadzić do osłabienia tempa wzrostu gospodarczego, a w konsekwencji do spadku popytu na wyroby. Skutkuje to spadkiem poziomu sprzedaży oraz rentowności przedsiębiorstw, w wyniku czego firmy odpowiednio ograniczają moce produkcyjne. Najczęściej odbywa się to kosztem redukcji zatrudnienia, co w konsekwencji doprowadza do wzrostu stopy bezrobocia. Obecnie poziom tego wskaźnika sięga 19 proc., co sprawia, że Polska niechlubnie przoduje pod tym względem w unijnej „25”. Sytuacja taka oznacza dalszy spadek popytu i pogarszanie się warunków prowadzenia działalności gospodarczej.

Biorąc pod uwagę aktualną sytuację gospodarczą, można stwierdzić, że utrzymanie niskich stóp procentowych poprawiłoby działanie sektora MSP oraz przyczyniłoby się do zmniejszenia bezrobocia, które jest obecnie największym problem społeczno-gospodarczym naszego kraju. Natomiast w warunkach recesji, spowolnienia gospodarczego czy wreszcie we wstępnej fazie ożywienia niskie stopy procentowe wspomogłyby raczkujący wzrost gospodarczy. W Polsce problem ten staje się o tyle istotny, ze członkostwo w UE otwiera rynek krajowy na towary i usługi z innych państw członkowskich, co prowadzi do wzrostu konkurencji.

Podstawowe stopy procentowe Narodowego banku polskiego

Stopa referencyjna (interwencyjna, repo)
Minimalna rentowność 14-dniowych bonów pieniężnych emitowanych przez NBP.
Określa minimalną rentowność operacji otwartego rynku. Operacja ta polega na zakupie bądź sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych na rynku międzybankowym w celu przywrócenia równowagi. Interwencje te wpływają na poziom oprocentowania depozytów na rynku międzybankowym o porównywalnym terminie zapadalności.

Stopa kredytu lombardowego
Podstawowa stopa banku centralnego. Z reguły pełni funkcję stopy maksymalnej, określającej krańcowy koszt pozyskania pieniądza w NBP na rynku międzybankowym przez banki komercyjne. Kredyt lombardowy umożliwia bankom komercyjnym elastyczne pokrywanie krótkookresowych niedoborów płynności. NBP udziela kredytu lombardowego pod zastaw skarbowych papierów wartościowych.

Stopa depozytowa
Określa minimalny poziom wahań procentowych stóp rynkowych. Jest to stopa,
po jakiej banki będą mogły złożyć jednodniowy depozyt w banku centralnym
w przypadku dysponowania wolnymi środkami.

Stopa redyskontowa (redyskonto weksli)
Określa cenę, po której bank centralny skupuje od banków komercyjnych weksle,
które wcześniej zostały przez nie nabyte od swoich klientów.

Skutki wzrostu stóp procentowych

• większa atrakcyjność inwestycji w instrumenty złotowe
• większy popyt na złotego
• wzmocnienie PLN wobec walut zagranicznych
• tańsze zakupy za granicą (silniejszy import)
• spadek opłacalności eksportu
• mniejsza opłacalność zaciągania kredytów złotowych
• spadek wysokości rat kredytów w walutach obcych
• wzrost skłonności do oszczędzania (bardziej opłacalne lokowanie)
• ograniczenie konsumpcji
• wzrost kosztów firm emitujących obligacje (konieczność płacenia wyższych odsetek)
• wzrost inwestycji banków w obligacje skarbowe
• wzrost rentowności obligacji
• spadek gotówki w obiegu
• spadek inflacji
• spadek konkurencyjności na rynkach UE.