Na podstawie porozumienia z Wassenaar (z 1995 r.), kraje mają działać na rzecz utrzymania regionalnego oraz międzynarodowego bezpieczeństwa, zwiększać przejrzystość i odpowiedzialność w transferach broni konwencjonalnej i towarów podwójnego zastosowania oraz zapobiegać nadmiernemu ich nagromadzeniu w jednym miejscu, co mogłoby doprowadzić do destabilizacji sytuacji w danym kraju lub regionie.

Poza wspomnianym porozumieniem, specyficznym rodzajem współpracy międzynarodowej w dziedzinie kontroli eksportu są nieformalne porozumienia nieproliferacyjne, czyli tzw. reżimy kontrolne. Są one formą szerszej realizacji zobowiązań wynikających z wielostronnych porozumień uzgodnionych na zasadzie konsensusu.

System kontroli eksportu

Do podstawowych zadań systemu kontroli eksportu zaliczamy:

• działania przeciw organizacjom terrorystycznym,
• wstrzymanie wymiany handlowej z krajami prowadzącymi działania wojenne i popierającymi międzynarodowy terroryzm,
• przeciwdziałanie wzrostowi potencjału militarnego państw stwarzających zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego,
• niedopuszczenie do rozpowszechniania broni masowego rażenia oraz broni konwencjonalnych i technologii służących ich rozwijaniu,
• ograniczenie obrotu, wymierzonego przeciwko niektórym instytucjom i organizacjom w krajach objętych całkowitym lub częściowym embargiem ONZ i Unii Europejskiej.

System kontroli eksportu jest narzędziem realizacji polityki bezpieczeństwa państw i dotyczy międzynarodowej wymiany towarowej. Wykorzystuje w praktyce mechanizmy i instrumenty kontrolne związane z typowymi procedurami handlowymi, a także z procedurami kontroli celnej.

Na dokonywanie obrotu w różnych formach takimi towarami, nawet w wypadku tzw. niematerialnych transferów, kiedy nie dokonuje się formalnych odpraw celnych, niezbędne jest uzyskanie licencji (w Polsce – zezwoleń). Proces ten jest elementem międzynarodowego systemu monitorowania obrotu towarami i technologiami o znaczeniu strategicznym i nadzoruje go minister właściwy do spraw gospodarki.

Działania zapobiegawcze

W celu zapobiegania rozprzestrzeniania się broni masowego rażenia oraz przeciwdziałania terroryzmowi grupę towarów podlegającą pod reżimy kontrolne nazwano towarami strategicznymi. Należą do nich towary z listy uzbrojenia przeznaczone dla wojska i policji oraz towary podwójnego zastosowania, które zostały wymienione w załącznikach do Rozporządzenia Rady 428/2009 z późniejszymi zmianami.

Coraz częściej jednak niezbędne jest uzyskania zezwolenia nawet w przypadku eksportu towarów niewymienionych na listach kontrolnych oraz w akcie prawnym, ale mogących mieć znaczenie dla obronności, praw człowieka lub też skutkować wzrostem zagrożenia terroryzmem. To eksporter musi powiadomić odpowiednie organy, które podejmą decyzję, czy wskazane jest wymaganie zezwolenia dla danego wywozu.

Zezwolenie

Zezwolenie jest wymagane, jeżeli eksporter został poinformowany przez właściwe organy państwa członkowskiego, w którym ma on siedzibę, że wskazane produkty są lub mogą być przeznaczone – w całości lub w części – do celów związanych z rozwojem, wytwarzaniem, obsługą, eksploatacją, konserwacją, przechowywaniem, wykrywaniem, identyfikacją lub rozprzestrzenianiem broni chemicznej, biologicznej lub jądrowej lub innych urządzeń do wybuchu jądrowego lub z rozwojem, wytwarzaniem, konserwacją lub przechowywaniem pocisków zdolnych do przenoszenia takiej broni.

Zezwolenie będzie również konieczne, jeżeli te produkty są lub mogą być przeznaczone (w całości lub w części) do wykorzystania jako części lub podzespoły w produktach wojskowych wymienionych w krajowym wykazie uzbrojenia, które zostały wywiezione z terytorium państwa członkowskiego bez zezwolenia lub z naruszeniem zezwolenia przewidzianego przez ustawodawstwo krajowe tego państwa członkowskiego.

Jest również wymagane w przypadku wywozu produktów podwójnego zastosowania niewymienionych w załączniku I, jeżeli kraj nabywający lub kraj przeznaczenia podlega embargu na broń, ustanowionemu przez wspólne stanowisko lub wspólne działanie, przyjęte przez Radę lub decyzję Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), lub embargu na broń nałożonemu przez wiążącą rezolucję Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych i jeżeli eksporter został poinformowany przez organy, że wspomniane produkty są lub mogą być przeznaczone, w całości lub w części, do końcowego zastosowania wojskowego.

Kraje szczególnego ryzyka

Konsekwencją działań w zakresie nierozprzestrzeniania się broni masowego rażenia oraz wszystkich podjętych przedsięwzięć w celu przeciwdziałania terroryzmowi wprowadzono grupę państw, do których obowiązuje embargo na dostawy towarów strategicznych, do których należą: Republika Iraku, Islamska Republika Iranu, Demokratyczna Republika Konga, Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna, Republika Libańska, Republika Liberii, Związek Myanmar, Republika Sierra Leone, Republika Somalijska, Republika Sudanu, Republika Uzbekistanu, Republika Wybrzeża Kości Słoniowej, Republika Zimbabwe.

Każdy z tych krajów ma własne ograniczenia, w różnym natężeniu i z różnymi wyjątkami. Następna grupa krajów podlega pod ograniczenie eksportu, które polega na uzyskaniu pozwolenia od Ministerstwa Rozwoju, Pracy i Technologii. Zaliczamy do tej grupy państwa: Chińską Republikę Ludową wraz z Tajwanem, Republikę Kuby oraz Arabską Republikę Syryjską. W tym przypadku wyłączono we wszystkich przypadkach towary podwójnego zastosowania.

Autorka: ekspert celny, zajmuje się doradztwem z zakresu przepisów prawa celnego, importem i eksportem towarów i usług, analizą finansowo-ekonomiczną kontraktów międzynarodowych