Drogę do pociągnięcia członków zarządu do odpowiedzialności otwiera im bezskuteczna egzekucja z majątku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Członkowie zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością mogą ponosić odpowiedzialność przewidzianą w Kodeksie spółek handlowych, Ustawie prawo upadłościowe i naprawcze, jak również odpowiedzialność cywilną, karną oraz odpowiedzialność wynikającą z przepisów Ordynacji podatkowej. W ramach niniejszego artykułu omówione zostaną niektóre aspekty odnoszące się do odpowiedzialności członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Odpowiedzialność przewidziana w Kodeksie Spółek Handlowych

Ustawa z dnia 15 września 2000 roku - Kodeks spółek handlowych (tekst jednolity Dz.U. 2013, poz. 1030) („k.s.h.”) reguluje odpowiedzialność członków zarządu w przepisach od art. 291 k.s.h. do art. 299 k.s.h. Przepisy te mają różnorodny charakter i poruszają odmienne  kwestie. Odpowiedzialność za zobowiązania uregulowana jest w art. 291 i 299 k.s.h., natomiast odpowiedzialność za powstałą szkodę  w art. 292 i 293 k.s.h. Zasady dochodzenia roszczeń unormowane są w art. 294 – 298 k.s.h.

Na wstępie należy pochylić się nad odpowiedzialnością uregulowaną w art. 293 k.s.h. Przepis ten odnosi się do odpowiedzialności władz spółki za szkody wyrządzone spółce. Zgodnie z powołanym przepisem, członek zarządu odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, chyba że nie ponosi winy.

O powstaniu omawianej odpowiedzialności można mówić tylko wtedy, gdy sprawcą powstałej szkody jest osoba pełniąca funkcję członka zarządu. Zaznaczyć jednak należy, iż zgodnie z dominującym poglądem doktryny, w przypadku występowania zarządu wieloosobowego znamienne znaczenie dla przypisania odpowiedzialności konkretnemu członkowi zarządu, może mieć wewnętrzny podział kompetencji między członkami zarządu, dokonany np. w umowie spółki. Taki podział czynności może skutkować zaostrzeniem, złagodzeniem lub zindywidualizowaniem omawianej odpowiedzialności.

Idąc dalej, aby można było mówić o powstaniu odpowiedzialności członka zarządu wobec spółki, to między działaniem lub zaniechaniem tego członka zarządu a powstałą szkodą, musi zachodzić adekwatny związek przyczynowy. Dokonując natomiast oceny wystąpienia szkody i jej rozmiarów należy ją rozważać zarówno w kontekście strat, które spółka poniosła, jak również korzyści, które spółka mogłaby osiągnąć, gdyby jej szkody nie wyrządzono.

Kolejną przesłanką omawianej odpowiedzialności jest to, iż działalnie lub zaniechanie członka zarządu musi być sprzeczne z prawem lub postanowieniami umowy spółki. Z działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem mamy do czynienia wtedy, gdy powstałe uchybienia są niezgodne z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa. Natomiast o sprzeczności z postanowieniami umowy spółki możemy mówić na przykład wtedy, gdy mimo obowiązku nałożonego przez umowę spółki, obowiązek ten przez członka zarządu nie został wypełniony.

Pamiętać jednak należy, iż członek zarządu może uchylić się od ponoszenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną spółce, gdy wykaże, że nie ponosi winy za jej powstanie, aczkolwiek w  ramach omawianej odpowiedzialności istnieje domniemanie winy. Przyjmuje się, iż szkoda, która powstała w wyniku działania lub zaniechania członka zarządu sprzecznego z prawem lub postanowieniami umowy powstała z winy członka zarządu. Zatem członek zarządu musi wykazać, że szkoda wyrządzona spółce powstała nie z jego winy. Ponadto, dokonując oceny działania lub zaniechania członka zarządu pamiętać należy o treści art. 293 § 2 k.s.h., zgodnie z którym, członek zarządu wykonując swoje obowiązki powinien dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności. Oznacza to, że członek zarządu powinien odznaczać się odpowiednimi kwalifikacjami zawodowymi, właściwą dla rodzaju spółki wiedzą fachową oraz wykonywać swoje obowiązki rzetelnie, sumiennie i uczciwie.

Szczegółowego omówienia wymaga również możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki. Zgodnie z brzmieniem art. 299 § 1 k.s.h.  jeżeli egzekucja prowadzona przeciwko spółce okaże się bezskuteczna członkowie zarządu odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania. Warto zaznaczyć, iż okoliczność, iż wspólnik jest jednocześnie członkiem zarządu spółki nie stanowi podstawy do zwolnienia go od odpowiedzialności na podstawie art. 151 § 4 k.s.h.

Podstawowe przesłanki powstania wskazanej odpowiedzialności, to istnienie niezaspokojonych zobowiązań spółki oraz bezskuteczność egzekucji prowadzonej przeciwko spółce. W doktrynie przyjmuje się, iż wierzyciel nie musi udowodnić, iż wyczerpał wszelkie możliwie sposoby egzekucji przeciwko spółce, nie jest również wymagane, aby bezskuteczność egzekucji wobec spółki została formalnie stwierdzona na skutek podjętych przez wierzyciela działań. W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się, iż wystarczające jest, aby zostało udowodnione jakimkolwiek dokumentem, iż majątek spółki nie wystarcza na zaspokojenie wierzyciela (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2003 roku, sygn. V CKN 416/01).

Istnieje jednak możliwość uwolnienia się przez członka zarządu od ponoszenia odpowiedzialności, o której mowa powyżej, a sposoby uwolnienia się od tej odpowiedzialności uregulowane zostały w art. 299 § 2 k.s.h. Zgodnie z brzmieniem powołanego przepisu, członek zarządu może uwolnić się od wyżej opisanej odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że:

• we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie układowe, lub że
• niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie z jego winy, lub że
• pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcia postępowania układowego wierzyciel nie poniósł szkody.

Ciężar dowodu wykazania istnienia przesłanek uchylających odpowiedzialność członka zarządu za zobowiązania spółki spoczywa na stronie pozwanej, tj. na pociągniętym do odpowiedzialności członku zarządu. Szkodą w rozumieniu art. 299 § 2 k.s.h.  jest różnica między tym co wierzyciel mógłby uzyskać w przypadku złożenia wniosku, czy to o ogłoszenie upadłości, czy o wszczęcie postępowania układowego, a czego w wyniku zaniechania tych czynności nie uzyskał.

Odpowiedzialność uregulowana w art. 299 § 1 k.s.h. oparta jest na zasadzie winy. Przepis ten przewiduje domniemanie winy członka zarządu w niezłożeniu lub opóźnionym złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości lub wniosku o wszczęcie postępowania układowego. Osoby zobowiązane do ponoszenia odpowiedzialności na zasadach wskazanych w powołanym przepisie, mogą próbować uwolnić się od tej odpowiedzialności, wykazując, iż nie ponoszą winy w niezłożeniu lub opóźnionym złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości lub wniosku o wszczęcie postępowania układowego

Odpowiedzialność przewidziana w Ustawie prawo upadłościowe i naprawcze

Przepis art. 299 k.s.h. reguluje odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki w ujęciu ogólnym, natomiast przepis art. 21 ust. 3 Ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jednolity Dz.U. 2015, poz. 233) („Prawo upadłościowe i naprawcze”) odnosi się do odpowiedzialności członka zarządu spółki za szkodę powstałą w wyniku niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Zgodnie z powołanym przepisem, każdy kto ma prawo reprezentować osobę prawną sam lub łącznie z innymi osobami, ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wskutek niezłożenia wniosku o upadłość w terminie dwóch tygodni, od dnia w którym nastąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości. Termin dwutygodniowy do złożenia wymienionego wyżej wniosku należy liczyć od momentu, gdy spółka stała się niewypłacalna, tj. gdy zaprzestała wykonywać swoje wymagalne zobowiązania pieniężne lub gdy zobowiązania spółki przekroczyły wartość jej majątku, nawet wówczas gdy na bieżąco wykonywała swoje zobowiązania (art. 11 Prawa upadłościowego i naprawczego).

Odpowiedzialność przewidziana w art. 21 ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego jest odpowiedzialnością odszkodowawczą ponoszoną na zasadzie winy. Powołany przepis nie precyzuje w stosunku do kogo istnieje odpowiedzialność za szkodę, takie rozwiązanie nie jest jednak przypadkowe. Z tego bowiem wynika, iż wśród uprawnionych do odszkodowania może być nie tylko wierzyciel, ale także inny podmiot, któremu wyrządzona została szkoda. Szkodą w rozumieniu art. 21 ust. 3 Prawa upadłościowego i naprawczego jest przede wszystkim strata jaką uprawniony podmiot poniósł w wyniku niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz utrata korzyści, które podmiot ten mógłby osiągnąć, gdyby we właściwym czasie złożony został wniosek o ogłoszenie upadłości. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 09 września 1938 roku, sygn. akt C I 213/38 stwierdził, iż „Wynagrodzenia szkody wyrządzonej wierzycielowi przez niewykonanie obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, może domagać się każdy wierzyciel, jeżeli wykaże, że przez zaniechanie wniosku o ogłoszenie upadłości zmniejszył się majątek masy upadłości i wskutek tego wierzyciele przy podziale funduszów masy bądź nic nie otrzymali, bądź otrzymali mniej, niżby na nich przypadało, gdyby wniosek był zgłoszony w czasie właściwym, i że od dłużnika nic nie można uzyskać”.

Prawo upadłościowe i naprawcze w art. 373 § 1 pkt 1 przewiduje również drugą sankcję za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Powołany przepis umożliwia orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu wobec osoby, która mimo iż była do tego zobowiązana nie złożyła wniosku o ogłoszenie upadłości. Przedmiotowy zakaz sąd może orzec tylko w sytuacji gdy działanie osoby było zawinione. Zakaz może być orzeczony na okres od 3 do 10 lat.

Odpowiedzialność cywilna

Zgodnie z art. 300 k.s.h. przepisy art. 291-299 k.s.h. nie naruszają praw wspólników oraz osób trzecich do dochodzenia naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Powyższy artykuł jest odesłaniem do przewidzianych w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks Cywilny (tekst jednolity Dz. U. z 2014r., poz. 121) („k.c.”) zasad odpowiedzialności deliktowej (art. 415 i następne k.c.), oraz kontraktowej (art. 471 i następne k.c.). W oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego wierzyciele oraz osoby trzecie mogą wytoczyć powództwo przeciwko konkretnym członkom zarządu.

Odpowiedzialność karna

Czynności i działania podejmowane przez członków zarządu mogą zostać uznane za wypełniające dyspozycję przepisów karnych zawartych w k.s.h. oraz w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553) („k.k.”).

Przede wszystkim członkowie zarządu powinni mieć na uwadze, że za niezgłoszenie w odpowiednim terminie wniosku o upadłość spółki handlowej, pomimo powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki, mogą zgodnie z art. 586 k.s.h. podlegać grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Z wypełnieniem znamion przestępstwa przewidzianego w powyższym artykule mamy do czynienia zarówno w sytuacji, gdy w ogóle nie zgłoszono wniosku o upadłość spółki handlowej, jak i wówczas, gdy zrobiono to już po upływie przewidzianego dla dokonania tej czynności terminu  określonego w Prawie upadłościowym i naprawczym. 

Ponadto, zgodnie z art. 300 § 1 k.k. w zw. z art. 308 k.k. zachowanie członka zarządu polegające na usuwaniu, ukrywaniu, zbywaniu, darowaniu, niszczeniu, rzeczywistemu lub pozornemu obciążeniu albo uszkodzeniu składników majątku, które to prowadzi do udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela w sytuacji, gdy spółka zagrożona jest niewypłacalnością bądź upadłością, podlega karze pozbawieniem wolności do lat 3. Jeśli powyższy czyn wyrządził szkodę wielu wierzycielom członek zarządu podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Odpowiedzialność karną rodzi również tzw. oszukańczy transfer majątku, o którym stanowi art. 301 k.k. w zw. z art. 308 k.k. Powołany przepis przewiduje odpowiedzialność karną za trzy rodzaje czynów tj. 1. udaremnienie lub ograniczenie zaspokojenia należności kliku wierzycieli poprzez utworzenie nowej jednostki gospodarczej i przeniesienie na nią składników majątku; 2. doprowadzenie do upadłości lub niewypłacalności Spółki; 3. lekkomyślne doprowadzenie do upadłości lub niewypłacalności Spółki, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania. Czyny przewidziane w pkt. 1 i 2 zagrożone są karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5, natomiast czyn z pkt. 3 grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Członkowie zarządu mogą także podlegać odpowiedzialności karnej przewidzianej w art. 302 § 1 k.k. za tzw. faworyzowanie wierzycieli, polegające na tym, iż w sytuacji gdy spółka zagrożona jest niewypłacalnością lub upadłością, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłacają lub zabezpieczają tylko niektórych wierzycieli, czym działają na szkodę pozostałych. W takim przypadku członkowie zarządu podlegają grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Odpowiedzialność wynikająca z przepisów Ordynacji podatkowej

Do odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 k.s.h. wyraźnie nawiązuje art. 116 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku - Ordynacja podatkowa (tekst jednolity Dz.U. 2012, poz. 749) („Ordynacja Podatkowa”). Członkowie zarządu odpowiadają całym swoim majątkiem za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna. Odpowiedzialność członków zarządu jest solidarna, jednakże poszczególni członkowie zarządu mogą się od niej uwolnić w razie spełnienia jednej z przesłanek:

• wykazania, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe);
• wykazania, że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy;
• wskazania mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.

Organ podatkowy obowiązany jest wykazać okoliczności pełnienia przez daną osobę obowiązków członka zarządu oraz bezskuteczność egzekucji prowadzonej przeciwko spółce. Na członku zarządu spoczywa natomiast ciężar wykazania którejkolwiek z powyżej wskazanych okoliczności uwalniających go od odpowiedzialności. W tym miejscu wskazać należy, iż odpowiedzialność członków zarządu obejmuje zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań spółki, których termin płatności upłynął w czasie pełnienia obowiązków członka zarządu. 

Uwadze członków zarządu nie powinno również umknąć, iż zgodnie z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity Dz.U. 2015, poz. 121) („u.s.u.s.”), art. 116 Ordynacji podatkowej stosuje się odpowiednio do należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, a na podstawie art. 32 u.s.u.s. - także do składek na Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych ¦wiadczeń Pracowniczych i składek na ubezpieczenie zdrowotne.

Zakończenie

Zakres odpowiedzialności członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w związku z pełnioną przez niego funkcją, jest dość szeroki i daje wiele możliwości dochodzenia swoich praw wierzycielom i innym uprawnionym podmiotom. Niezwykle ważne jest, aby osoba pełniąca funkcję członka zarządu w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością wykonywała ją świadomie i rozważnie, kierując się dobrem spółki. Tylko zachowanie odpowiedniego stopnia staranności może uchronić członka zarządu przed konsekwencjami daleko sięgającej odpowiedzialności.

Klaudyna Jarzec-Koślacz
Radca Prawny
klaudyna.jarzec@kancelaria.radcow.pl
www.kancelaria.radcow.pl
Emilia Miśkiewicz, radca prawny